ژان پیاژه؛ بررسی رشد شناختی کودک
شاید برای شما هم پیشآمده باشد که بخواهید موضوعی را به کودکتان توضیح بدهید، اما او متوجه آن موضوع نشود و حتی تلاش چنده باره شما هم با شکست مواجه شود. گاهی اوقات حتی کودکان بارها و بارها یک اشتباه را تکرار میکنند و این امر شما را ناامید میکند. در چنین مواقعی حدستان چیست؟!
احتمالا در بهترین حالت فکر میکنید کودکتان بسیار بازیگوش است و اگر بخواهید دید بدبینانهتری به ماجرا داشته باشید، به ضریب هوشی او شک خواهید کرد؛ اما مشکل از هیچکدام اینها نیست! در حقیقت رشد شناختی کودک، توانایی او را برای درک برخی مفاهیم خاص محدود میکند. آنها در حال حاضر، قادر به درک آنچه شما میخواهید توضیح دهید، نیستند.
ازجمله روانشناسان بسیار تاثیرگذاری که رشد شناختی کودکان را بررسی کرد، ژان پیاژه سوئیسی بود. در این مقاله همراه ما باشید تا ابعاد مختلف نظریه او در رابطه با رشد شناختی کودکان را که به رشد مرحله ای در نظریه او معرف شده است، بررسی نماییم.
ژان پیاژه که بود و نقش او در روانشناسی چه بود؟!
ژان پیاژه یک روانشناس سوئیسی بود که کمک زیادی به درک رشد شناختی کودکان کرد. او در سال 1896 به دنیا آمد و در ابتدا بهعنوان زیستشناس و فیلسوف آموزش دید؛ گرچه او بعدها به دلیل فعالیتهایش در زمینه رشد شناختی کودکان، به عنوان روانشناس معروف شد.
سهم پیاژه در روانشناسی عمدتا از طریق مشاهدات او از رشد شناختی کودکان بود. ژان پیاژه در اوایل کار خود، تستهای هوشی را که آلفرد بینه برای کودکان انجام میداد را، از کودکان میگرفت.
پیاژه متوجه شد که کودکان در سنین خاصی تمایل به دادن انواع مشابهی از پاسخهای نادرست دارند. از این مشاهدات و مصاحبههای بعدی با کودکان در مورد این اشتباهات، او نظریهای درباره چگونگی توسعه فرآیندهای شناختی کودکان ایجاد کرد.
یکی از مهمترین پیامدهای کار ژان پیاژه، تدوین این نظریه است که کودکان با فرآیندهای شناختی مشابه بزرگسالان به دنیا نمیآیند؛ بلکه فرآیندهای شناختی کودکان شامل ویژگیهایی ازجمله موارد زیر است:
- در طول زمان رشد میکنند
- در پاسخ به محیط خود توسعه مییابند
- با قرار گرفتن در معرض اطلاعات جدید بهروز میشوند.
البته پیاژه تاثیر دیگری نیز بر روانشناسی از خود بجا گذاشت و آنهم تاکید به روشهای پژوهشی بهجز روش پژوهشی معمول مثل روش بالینی بود. پیاژه بر روشهای پژوهش زیر تاکید میکرد:
- مشاهده طبیعی بازی و گفتگو بین کودکان
- مصاحبه با کودک
علاوه بر تمام این موارد، ژان پیاژه اولین نظریهپردازی بود که، «نظریه ذهن» را در کودکان مطالعه کرد؛ نظریه ذهن درک یا احساس اساسی است که هر یک از ما آگاهی و افکار خود را داریم.
نظریه رشد شناختی پیاژه
ژان پیاژه استدلال کرد که رشد شناختی کودکان، به صورت رشد مرحله ای اتفاق میافتد. بهطور خاص، پیاژه اظهار داشت، همانطور که تفکر کودکان از مرحلهای به مرحله دیگر رشد میکند، رفتار آنها نیز تغییر میکند؛ که منعکسکننده این تحولات شناختی است.
رشد مرحله ای کودک در نظریه او، از ترتیب خاصی پیروی میکند و هر مرحله فقط پس از گذر از مرحله قبل از آن رخ میدهد.
مراحل رشد شناختی کودکان در نظریه پیاژه عبارتاند از:
- مرحله حسی حرکتی (۰ تا ۲ سالگی)
- مرحله پیش عملیاتی (۲ تا ۷ سالگی)
- مرحله عملیات عینی (۷ تا ۱۱ سالگی)
- مرحله عملیات صوری (۱۱ سالگی به بعد)
خلاصه نظریه پیاژه؛ مرحله حسی حرکتی
مرحله حسی حرکتی اولین مرحله رشد کودک است. در این مرحله، کودکان عمدتا از طریق حواس و فعالیتهای حرکتی خود، محیط خود را یاد میگیرند.
مرحله حسی حرکتی شامل شش مرحله فرعی است که در آن رفتار کودکان از حالت انعکاسی به سمت انتزاعیتر حرکت میکند. در ادامه هر مرحله فرعی را به اختصار برایتان توضیح دادهایم.
1.استفاده از رفلکس (0-2 ماه)
در این مرحله از رشد مرحله ای پیاژه، کودکان معمولا از رفلکسهای خود استفاده میکنند. آنها نمیتوانند اطلاعات اندامهای حسی خود را در یک مفهوم واحد و یکپارچه ادغام کنند.
2.واکنشهای چرخشی اولیه (1-4 ماه)
کودکان شروع به ادغام اطلاعات از اندامهای حسی مختلف میکنند. آنها شروع به رفتاری میکنند که احساس بدن یا نیازهای آنها را برآورده میکند. بهعنوانمثال، رفتارهای لذتبخش را تکرار میکنند. در این مرحله از رشد کودک، کودکان نسبت به صداها و منظرههای محیط اطراف خود پاسخ میدهند.
3. واکنشهای چرخشی ثانویه (4 تا 8 ماه)
رفتارهای کودکان عمدیتر شده و انواع رفتارهایی که آنها تکرار میکنند گسترش مییابد. آنها رفتارهایی را تکرار میکنند که پاسخهای جالبی ایجاد میکند.
4. هماهنگی چرخشی ثانویه (8 تا 12 ماه)
در این مرحله از رشد شناختی، رفتارهای کودکان بیشتر هدفمند میشود و میتوانند رفتارهای مختلف را برای رسیدن به اهداف خود ترکیب کنند.
5.واکنشهای چرخی سوم (12 تا 18 ماه)
کودک در این مرحله از رشد شناختی پیاژه، بهجای انجام اعمال مشابه، رفتارها و اعمال جدیدی را برای دستیابی به نتایج متفاوت امتحان میکند. این رفتارها خودبهخود یا تصادفی نیستند، بلکه هدفمند هستند. برخلاف واکنشهای اولیه و ثانویه، کودکان میتوانند رفتارهای پیچیدهتری را باهم ترکیب کنند تا به نتیجه دلخواه برسند.
6.بازنمایی ذهنی (18 تا 24 ماهگی)
کودکان شروع به تکیهبر انتزاعات ذهنی برای حل مشکلات میکنند، از حرکات و کلمات برای برقراری ارتباط استفاده میکنند و همچنین در این مرحله میتوانند وانمود کنند. بهجای تکیهبر تلاشهای متعدد برای حل مشکلات یا پازلها، کودکان میتوانند اندیشیده و با دقت اعمال خود را انتخاب کنند.
خلاصه نظریه پیاژه؛ مرحله پیش عملیاتی
در پایان مرحله حسی حرکتی، کودکان شروع به استفاده از انتزاعات ذهنی میکنند. در سن دو سالگی، کودکان وارد مرحله پیش عملیاتی میشوند، جایی که توانایی آنها در استفاده از بازنماییهای ذهنی، بهجای ظاهر فیزیکی اشیا یا افراد، بسیار بهبود مییابد.
نمونههایی از بازنماییهای انتزاعی شامل درگیر شدن در بازیهای وانمودی و صحبت در مورد رویدادهایی است که در گذشته اتفاق افتاده یا افرادی که در حال حاضر در اتاق کودک نیستند.
برخی دیگر از پیشرفتهای شناختی در این مرحله از رشد کودک در نظریه ژان پیاژه عبارتاند از:
- کودک در این مرحله، علیت را درک میکند.
- درک هویت، به صورتی که اقلام و افراد یکسان میمانند حتی اگر متفاوت به نظر برسند.
- آشنایی بیشتر با دستهبندی کردن.
- میتوانند برحسب شباهتها و تفاوتها اقلام را دستهبندی کنند.
- شروع به درک اعداد و کمیت میکنند.
اگرچه تفکر انتزاعی، در مرحله پیش عملیاتی به سرعت پیشرفت میکند، اما سایر فرآیندهای شناختی کندتر توسعه مییابند.
برای مثال:
- کودک در این مرحله از رشد شناختی، تمایل دارد دیدگاه و نقطهنظر خودش را در نظر بگیرد.
- در این مرحله از رشد کودک پیاژه، کودک درک نمیکند که دو چیز میتواند یکسان باشد، حتی اگر متفاوت به نظر برسد.
- در این مرحله از رشد شناختی، کودک تلاش میکند تا توجه دیگران را جلب کند.
رشد مرحله ای؛ مرحله عملیات عینی
مرحله بعدی، مرحله عملیاتی عینی است که از حدود سن هفتسالگی شروع میشود. در این مرحله از رشد شناختی پیاژه، کودکان توانایی بیشتری در حل مسائل دارند؛ زیرا میتوانند نتایج و دیدگاههای متعددی را در نظر بگیرند. تمام تواناییهای شناختی کودک در این مرحله میتواند بهتر رشد نماید.
برخی پیشرفتهای شناختی در این مرحله از رشد کودک عبارتاند از:
- بهبود تواناییهای دستهبندی؛ بهطوریکه میتوانند آیتمها را در یک بُعد مرتب نمایند و رابطهی زیرمجموعهها را درک کنند.
- پیشرفت بسیار زیاد در تواناهای عددی؛ به طرزی که میتوانند عملیات ریاضی پیچیدهتری انجام دهند.
- بهتر بودن تواناییهای فضایی کودک؛ در این مرحله از رشد کودک، آنها در تخمین زمان و مسافت بهتر عمل میکنند. همچنین میتوانند نقشه بخوانند و نحوه حرکت از یک مکان به مکان دیگر را شرح بدهند.
ازجمله مفاهیم مطرحشده مهم در این مرحله از رشد شناختی پیاژه، مفهوم نگهداری است؛ که در ادامه آن را بهطور خلاصه توضیح میدهیم.
مفهوم نگهداری:
در مرحله پیش عملیاتی، کودکان مفهوم نگهداری را بهتر درک میکنند و درنتیجه در حل مسائل نگهداری بهتر عمل میکنند. مفهوم نگهداری به این ایده اشاره دارد که اشیا میتوانند یکسان باشند، حتی اگر متفاوت به نظر برسند.
بهعنوانمثال یک فنجان آب در دو لیوان ریخته میشود؛ یک لیوان بلند و نازک و دیگری کوتاه و پهن است. تشخیص اینکه هر دو لیوان حاوی مقدار یکسان آب هستند، درک نگهداری از محیطزیست را نشان میدهد.
کودک در مرحله پیش عملیاتی، با مشکلات نگهداری دستوپنجه نرم میکند؛ زیرا کودک در هر زمان میتواند فقط بر یک بُعد تمرکز کند. برای مثال کودکان نمیتوانند تصور کنند که آبی که در یک لیوان پهن و بزرگ ریخته شده است و تا نصفه آمده، به همان میزانی است که در لیوانی باریک ریخته شده و تمام لیوان را فرامیگیرد.
همچنین در این مرحله از رشد شناختی پیاژه، کودک هنوز مفهوم برگشتپذیری را درک نکرده است. برگشتناپذیری به ناتوانی کودک در معکوس کردن مراحل یک عمل در ذهن خود، بازگرداندن یکشی به حالت قبلی اشاره دارد. بهعنوانمثال، ریختن آب از لیوان به فنجان اصلی، حجم آب را نشان میدهد، اما کودکان در مرحله پیش عملیاتی نمیتوانند این موضوع را درک کنند.
در مقابل، کودکان در مرحله عملیاتی میتوانند مشکلات نگهداری را حل کنند. این موضوع به این دلیل است که کودکان اکنون دارای تواناییهای شناختی زیر هستند:
- کودک برگشتپذیری را درک میکند (یعنی موارد را میتوان به حالت اولیه بازگرداند).
- کودک میتواند تمرکززدایی کند (بهعنوانمثال، بهجای اینکه فقط روی یک بعد از اقلام تمرکز کند).
- او هویت را بهتر درک میکند (یعنی یک آیتم ثابت میماند حتی اگر متفاوت به نظر برسد).
رشد مرحله ای؛ مرحله عملیات صوری
در سن 11 سالگی، کودکان وارد مرحله عملیاتی صوری میشوند.
تفکر انتزاعی، نشانهای برای این مرحله است. کودکان میتوانند در مورد مفاهیم انتزاعی فکر کنند و محدود به زمان، شخص یا موقعیت فعلی نیستند.
آنها میتوانند در مورد موقعیتهای فرضی و احتمالات مختلف فکر کنند، مانند موقعیتهایی که هنوز وجود ندارند، و یا ممکن است غیرواقعی و خارقالعاده باشند.
در این مرحله از رشد شناختی ژان پیاژه، کودکان قادر به استدلال فرضی – قیاسی هستند که به آنها امکان میدهد، فرضیهها را آزمایش کنند و از نتایج بهدستآمده، نتیجه بگیرند. برخلاف کودکان کوچکتر که بهطور تصادفی با مسائل برخورد میکنند، کودکان در مرحله عملیاتی صوری میتوانند مهارتهای استدلالی خود را برای اعمال مسائل پیچیدهتر به شیوهای سیستماتیک و منطقی بهکارگیرند.
سخن پایانی
در این مقاله خلاصه آنچه باید از نظریهی، نظریهپرداز شناختی، ژان پیاژه را بدانید؛ برایتان مطرح کردیم. رشد شناختی کودک ازنظر پیاژه ۴ مرحله اصلی دارد که هرکدام از این مراحل دارای ویژگیهای خاص خودشان بودند. در مقالات بعدی، ۵ موضوع مهم در نظریه رشد شناختی پیاژه را مطرح خواهیم کرد و همچنین در رابطه با نظریه رشد اخلاقی ژان پیاژه نیز برایتان مطالبی ارائه خواهیم داد.
دیدگاهتان را بنویسید